Zygmunt Łotocki

Tego sierpniowego dnia 1932 r. przy ul. Zielenieckiej w Warszawie było nadzwyczaj gwarno i uroczyście. W stronę toru łuczniczego ciągnęły sławy sportowe z Polski, Anglii, Francji, Belgii i Czechosłowacji, by skrzyżować swe strzały podczas drugich mistrzostw świata w łucznictwie (11–16 sierpnia 1932 r.)¹. W napięciu oczekiwano zwłaszcza ostatniej konkurencji trójboju – najtrudniejszej i najbardziej ekscytującej – czyli strzałów z odległości 70 m. A oto dwóch faworytów dzieli tylko jeden punkt, tylko jeden strzał. Oddaje go złoty łucznik II Rzeczypospolitej – Zygmunt Łotocki.

Treść:
Wysoki, smukły, zrośnięty z łukiem w jedno ciało. Maksymalnie skoncentrowany inteligent w okrągłych okularach. Nie chybi nigdy. Każdy jego ruch jest precyzyjny, bezbłędny. Cięciwa śpiewa, strzały biją w cel². Sto dwa punkty zapewniają mu zwycięstwo, a polskiej drużynie – trzeci z kolei najlepszy wynik w rywalizacji zespołowej. Łotocki tryumfuje! Wraz z nim tryumfują Polacy, najlepsi łucznicy na świecie. Zdobycie pierwszego miejsca zespołowo i dwóch mistrzostw indywidualnych – obwieszcza prasa – jest sukcesem, który stawia Polskę na czele wszystkich państw uprawiających łucznictwo³.
Zdjęcie: , Treść:

„Rycerski sport” podbija serce poety

Jak to się stało, że Zygmunt Łotocki⁴, urodzony w 1904 r. we Włodawie syn Waleriana – budowniczego szlaków kolejowych na Syberii, jako jeden z pierwszych w Niepodległej sięgnął po łuk i strzały? Odpowiedzi przyjdzie szukać nie tylko w jego umiłowaniu pływania⁵ i lekkoatletyki, lecz także w uzdolnieniach humanistycznych i fascynacji literaturą, której arkana zgłębiał, studiując polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Pracę magisterską na temat poezji Felicjana Faleńskiego obronił z wynikiem bardzo dobrym⁶. Był poetą, członkiem grupy literackiej Kwadryga, do której należał m.in. Konstanty Ildefons Gałczyński. Swoje teksty krytycznoliterackie i wiersze przesycone sportowymi uniesieniami drukował w znanych międzywojennych czasopismach, takich jak „Skamander” i „Głos Literacki”⁷. Miłość do poezji krzewił wśród uczniów gimnazjum w Piotrkowie Trybunalskim jako nauczyciel języka polskiego w latach 1936–1939.
Zdjęcie:
Zdjęcie: , Treść:

Co to drzewiec, brzusiec i majdan?

Gdy wiosną 1928 r. powstał w Warszawie wiodący ośrodek szkoleniowy polskich łuczników, to właśnie Zygmunt Łotocki został głównym instruktorem w tej pionierskiej akademii sportowej. Wprowadzając uczniów w arkana dyscypliny, stworzył dwa nowatorskie podręczniki: Sport łuczniczy (1929) oraz Łucznictwo (1934). Pisał w nich m.in. o pradziadach współczesnego łuku – azjatyckim, angielskim i równikowym. Tłumaczył, czym są drzewiec, brzusiec i majdan, a czym – promień, grot, bełt i osada¹⁰. Zdradzał, jak samemu wykonać łuk i strzały. Dawał precyzyjne wskazówki, jak wycelować i oddać strzał w samo serce tarczy. Roztaczał wizję dobrodziejstw aktywności łuczniczej, która wyrabia i prostuje klatkę piersiową, rozwija mięśnie górnej części ciała i jest najlepszym ukojeniem dla skołatanych nerwów. Pisał, że w obliczu barwnej, pięciokolorowej tarczy łucznik zapomina o wszystkich kłopotach, uwaga jego skupia się na przybraniu prawidłowej postawy
i wycelowaniu […], strzał w środek tarczy daje prawdziwe zadowolenie¹¹.
Zdjęcie: , Treść:
„Byłem dzikim łowcą”

Wraz z nastaniem ery sportowego łucznictwa w Polsce Zygmunt zaczął prowadzić kursy na obozach Związku Strzeleckiego (ZS), Przysposobienia Wojskowego Kobiet i Związku Harcerstwa Polskiego, zakończone spektakularnym sukcesem – tysiącem nowych adeptów i adeptek łucznictwa (1927)¹². Na długo utkwił mu w pamięci jeden takich z turnusów szkoleniowych, zorganizowany w nadmorskiej Chyloni, gdzie dwieście młodych kobiet w zielonych bluzach i męskich spodenkach już od dwóch tygodni prowadziło […] „dziki” żywot na łonie natury¹³. W leśnej głuszy Łotocki czuł się jak w raju. Pobudka o siódmej rano, o ósmej – wstępny wykład, a o dziesiątej – dwadzieścia łuków napina się i odpręża w mocnych rączkach strzelczyń. Po obiedzie Zygmunt zabiera swego nieodłącznego ayresa¹⁴ i samotnie trenuje na polanie. Jestem człowiekiem pierwotnym – wyznaje – kultem moim jest zręczność i siła mięśni, kiedy napinam łuk, faluje we mnie oddech spokojny i głęboki, kiedy strzała błyśnie spomiędzy palców i ugodzi złocisty krąg w tarczy, cieszę się, jakbym ugodził samo szczęście¹⁵.
Treść:
Jeszcze tej samej nocy ze snu wyrwał go czyjś głośny krzyk. W jednej chwili porwałem łuk – wspominał – byłem dzikim łowcą, a łuk w moich rękach śmiercionośnym narzędziem walki. O, tam pobiegli! – krzyknął kobiecym głosem jakiś cień. […] Stanęła koło mnie mała wojownicza postać z długim oszczepem, na którego grot padło światło księżyca¹⁶. Jak się okazało, była to instruktorka Krystyna, która, tak samo jak Zygmunt, rzuciła się w pogoń za nocnymi intruzami. Po latach Łotocki przypomniał jej to wydarzenie, kiedy poczuli się prawdziwie „dzikimi ludźmi” i ruszyli do walki: on – z łukiem, a ona – z oszczepem.
Zdjęcie: , Treść:
I Narodowe Zawody Łucznicze czas zacząć!

Drugim domem Zygmunta jest tor łuczniczy przy ul. Zielenieckiej (czyli mniej więcej tam, gdzie dziś znajduje się Stadion Narodowy). We wrześniu 1928 r. podczas stołecznych zawodów Łotocki zdobywa największą liczbę punktów, zostawiając rywali daleko w tyle, i sięga po tytuł mistrza Warszawy¹⁷. Nadal jednak trenuje zawzięcie, bo 6 i 7 października odbywają się pierwsze w dziejach polskiego sportu Narodowe Zawody Łucznicze. Na stanowiskach warszawskiego toru gromadzi się ok. 100 miłośników łuku. Emocje sięgają zenitu. Wkrótce cała Polska dowiaduje się, że zwycięzcą jest Zygmunt Łotocki. To on strzelał najcelniej z odległości 20, 25, 30 i 50 m¹⁸. Uzyskane przezeń wyniki Polski Związek Łuczników uznał za pierwsze oficjalne rekordy krajowe.

Szedł jak burza. Na II Narodowych Zawodach Łuczniczych (1929) okazał się bezkonkurencyjny w strzelaniu z 30 m¹⁹. Mistrzem świata został podczas drugich międzynarodowych zawodów łuczniczych w Warszawie (1932), które przyniosły mu złoty medal w rywalizacji drużynowej²⁰. W 1934 r. w barwach ZS Warszawa zdobył tytuł mistrza Polski. Obok Michała Sawickiego, Zbigniewa Kosińskiego i Janiny Kurkowskiej-Spychajowej był na przełomie lat 20. i 30. najlepszym łucznikiem Niepodległej²¹.
Zdjęcie:
Zdjęcie: , Treść:

Trener dam polskiego łucznictwa

Ten niezrównany mistrz łuku sprawdził się znakomicie w roli trenera narodowej kadry łuczników (1930–1936) i doprowadził polską drużynę żeńską do spektakularnych sukcesów w światowej rywalizacji. Tak było w 1933 r., na mistrzostwach świata w Londynie, dokąd zjechała cała elita strzelecka Europy. Polska drużyna mogła poszczycić się najliczniejszą po Anglikach reprezentacją, złożoną z ośmiu asów łucznictwa, wśród których prym wiedli niezawodny kapitan drużyny Łotocki i królowa łuku Kurkowska-Spychajowa. To, co wówczas zaprezentowały damy polskiego łucznictwa, było zarazem wielkim sukcesem Zygmunta. Zwycięstwa na międzynarodowych zawodach przyniosły polskiej reprezentacji 23 medale!²²
Zdjęcie:
Zdjęcie: , Treść:
Niebywałymi umiejętnościami strzeleckimi w Londynie popisał się i sam Łotocki. „Kurier Warszawski” donosił, że brał również udział w walkach jako zawodnik i zajął w drugim dniu zawodów na 90 metrów drugie miejsce po Mac Kenzie, Amerykaninie, mistrzu świata²³. Wprawdzie pierwszego dnia rywalizacji stracił sporo punktów na skutek nieznajomości terenu, ale nazajutrz pobił wszystkich Anglików i uzyskał wyniki, które stanowią nowy rekord Polski na odległość 90 metrów²⁴.

Gdy w 1936 r. w krakowskich Dębnikach polska reprezentacja strzelców pod czujnym okiem Łotockiego przygotowywała się na międzynarodowe zawody łucznicze w Pradze, w obozie kadry narodowej pojawiła się nowa strzelczyni – ambitna i uparta Maria Pankow²⁵, na której udział w tak poważnych zawodach Zygmunt nie chciał się zgodzić. Wstawiennictwo krakowskiego literata Karola Bunscha sprawiło jednak, że ostatecznie się ugiął i przyjął sportsmenkę do zespołu. Była to dobra decyzja: Polki zwyciężyły w Pradze, a wicemistrzynią świata została właśnie Pankówna – która wkrótce poślubiła swego trenera²⁶.
Zdjęcie:
Zdjęcie: , Treść:
Rowerem na wojnę

Pasmo sukcesów sportowych i szczęśliwe życie rodzinne Zygmunta u boku Marii i maleńkiego synka przerwał wybuch II wojny światowej. Jeszcze w latach 30. Łotocki ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty w Śremie, a wraz z początkiem 1935 r. został awansowany do stopnia podporucznika i przydzielony do 34. Pułku Piechoty²⁷. Wojna zastała go w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie pracował jako polonista. Nie mogąc się doczekać karty mobilizacyjnej, po prostu wsiadł na rower i przejechawszy 300 km, dołączył jako ochotnik do swojego pułku, stacjonującego wtedy w Bielsku Podlaskim.

Wśród blisko 250 tys. polskich żołnierzy, którzy podczas wojny obronnej 1939 r. dostali się do sowieckiej niewoli, znalazł się też ppor. Zygmunt Łotocki. Wepchnięty do wagonu towarowego, nie wiedział, dokąd go wiozą. Dokuczały mu głód, chłód i pragnienie. Pod dostatkiem było tylko lepkiego brudu, bo za latrynę służyła podłoga. Gdy wreszcie pociąg zatrzymał się na stacji w Kozielsku, Zygmunt musiał przejść jeszcze osiem kilometrów w stronę Pustelni Optyńskiej. Był to monaster bez krzyży, przemianowany na obóz dla polskich oficerów, ogrodzony wysokim murem, opasany plątaniną kolczastych drutów²⁸.

Ogarnięty tęsknotą za domem, żoną i synkiem, w liście, który jako jedyny dotarł do Marii w listopadzie 1939 r., pisał, że żyje i jest zdrowy.
Zdjęcie: , Treść:
„Dotykamy rękoma nieba”

Upływał dzień za dniem, każdy taki sam – szary i smutny, wypełniony oczekiwaniem. Śniadanie o 12.00 – pęczak, obiad o 18.00 – kapuśniak i pęczak na gęsto. Aby nie wpaść w depresję, jedni urządzali seanse spirytystyczne, drudzy prowadzili zapiski w dziennikach, inni natomiast włączali się w ożywioną działalność kulturalną i samokształceniową. Wbrew zakazom władz obozowych kwitła nauka języków obcych, powstały komplety naukowe, a odczyty […] obejmowały wszystkie możliwe tematy: naukowe, wojskowe, społeczne, polityczne, ba, literackie nawet²⁹.

Co w tym czasie robił Zygmunt Łotocki? Może wracał myślami do swojej poezji? W jego wierszach zawierała się apoteoza świata wichrów, słońca i gór, z którym człowiek jednoczy się całym swoim jestestwem:

Rytmicznie skandując kroki, ruszamy w życia maraton; Krew kipi, oddech gra w piersiach, oddech szeroki, jak wiatr.

[…]

Trzeba nam otworzyć oczy i chłonąć przestrzeń i słońce, Aż serce w piersiach uderzy na wielką radość, jak gong³⁰.
Zdjęcie:
Treść:
Na początku marca 1940 r. wśród jeńców zaczęły krążyć pogłoski, że niebawem zostaną wywiezieni z obozu. Żołnierze przysięgali sobie nawzajem niezłomnie trwać w przyszłym boju za wielką Polskę, cokolwiek by z nimi robili, bo Polska była, jest i będzie. Pierwszy transport wyruszył z Kozielska 3 kwietnia 1940 r., ostatni – 12 maja. Nie wiadomo, w którym znalazł się Zygmunt Łotocki. Jedno jest pewne: po brutalnej rewizji został wrzucony do ciężarówki i przewieziony na stację Kozielsk. Na bocznicy stało już kilka zakratowanych wagonów, pamiętających jeszcze XIX-wieczną Rosję. Do przedziałów przeznaczonych dla ośmiu osób wpychano po kilkunastu jeńców. Ciasnota, brak wody, niepewność… Pociąg Zygmunta mija Jelnię, Kołodnię, Smoleńsk. Wreszcie zatrzymuje się na stacji Gniezdowo, kilka kilometrów za Smoleńskiem.
Zdjęcie: , Treść:
Plac jest gęsto obstawiony kordonem enkawudzistów, bagnety – założone na broń. Tyłem do wagonu podjeżdża pasażerski autobus z zasmarowanymi wapnem oknami. Jeńcy wchodzą od razu do środka. Obstępują ich z obu stron uzbrojeni enkawudziści. Autobus odjeżdża, by za pół godziny wrócić po następnych.

Jest wśród nich Zygmunt. Wiozą go w głąb katyńskiego lasu, na miejsce kaźni zwane uroczyskiem Kozie Góry.

Na wysokich przełęczach dotykamy rękoma nieba […]

Z dreszczem grozy patrzymy w dół, gdzie wrócić nam będzie trzeba

I tężeją nam twarze w nieruchomy, surowy granit³¹.

Głębokie doły były już wykopane. Młodszym i silniejszym zarzucano na głowy płaszcze wojskowe, z tyłu krępowano ręce sznurem konopnym.

Oczom ciężko jest patrzeć, oddech dzwoni, jak kryształ w piersiach.
Świstem pędu gra przestrzeń, kiedy ciała z ciężkości wyzwolim,
W dół spadając z podniebnych, w białej grani rzeźbionych perci³².
Treść:
Pada strzał wymierzony w tył głowy z walthera kaliber 7,65 mm. Ciało bezwiednie osuwa się w dół. Niekiedy czworokątny bagnet sowiecki przebija je na wylot. Zygmunt nie czuje już ani strachu, ani bólu. Oddala się niczym człowiek-ptak z jego wiersza.

„Zwycięstwo ducha” należy ostatecznie do niego i do tych, których razem z nim zamordowano:

I fanfarą zwycięstwa wykwitamy w ostatnim skoku,
Wyrzucamy się w błękit, by nad białą otchłanią zawisnąć³³.
Zdjęcie:
Treść:
***

Przez całą wojnę Maria Pankow-Łotocka nie ustawała w poszukiwaniach męża. W kwietniu 1943 r. do Krakowa dotarła wieść o odkryciu przez Niemców grobów katyńskich z tysiącami ciał pomordowanych polskich oficerów. Na liście rozstrzelanych, których nazwiska drukował „Goniec Krakowski”, znalazł się Zygmunt Łotocki. Jego ciało zostało zidentyfikowane podczas ekshumacji pod numerem 1865. Odnaleziono przy nim pocztówkę i dyplomy uniwersyteckie. W chwili śmierci wybitny polski łucznik miał 36 lat³⁴.

Treść:

^Przypisy:

¹Otwarcie międzynarodowych zawodów łucznych w Warszawie, „Polska Zbrojna” 1932, nr 222, s. 9; B. Pierzchała, O tytuł mistrza świata walczyć będą na II Międzynarodowych Zawodach Łucznych najlepsi zawodnicy Polski i zagranicy, „Strzelec” 1932, nr 33, s. 3–4.

² Z. Łotocki, Oszczep i łuk. Opowiadanie z życia strzeleckiego, „Strzelec” 1932, nr 33, s. 21.

³ Z. Łotocki, Polska mistrzem świata w łucznictwie. Musimy utrzymać zdobyte mistrzostwa świata, „Strzelec” 1932, nr 35, s. 5–6. Zob. też: Z. Łotocki, Wyniki Międzynarodowych Zawodów Łuczniczych o Mistrzostwo Świata [w:] tegoż, Łucznictwo (sprzęt, zaprawa, zawody), Warszawa 1934, s. 103–104.

⁴ Zygmuntowi Łotockiemu poświęcony został 11. odcinek krótkometrażowego serialu dokumentalnego Epitafia katyńskie (2010) w reżyserii Pauliny Brzezińskiej, Macieja Dancewicza, Marka Drążewskiego, Pawła Pawlickiego i Piotra Wejcherta.

⁵ Łotocki brał udział m.in. w zawodach pływackich o mistrzostwo Polski w 1927 r. Zob. R., Pływackie mistrzostwa Polski, „Stadjon” 1927, nr 33, s. 8.

⁶Na podstawie teczki ze studiów Zygmunta Łotockiego na Uniwersytecie Warszawskim, udostępnionej dzięki życzliwości hab. Roberta Gawkowskiego.

⁷Zob. Z. Łotocki, Narciarze, „Głos Literacki” 1929, nr 5, s. 3; tenże, Maraton [w:] R. Gągola (red.), Teatr Robotniczy „Siły” 1936–1937, Karwina 1937, s. 4; tenże, Antagonista Wyspiańskiego, „Skamander” 1936, z. 77, s. 544.

⁸Jak zrobić samemu łuk i strzały, „Strzelec” 1934, nr 23, s. 17–18.

⁹O początkach złotej ery polskiego łucznictwa pisze w prasie sportowej m.in. pionier tej dyscypliny Mieczysław Fularski: O program pracy Związku Łuczników Polskich, „Przegląd Strzelecki i Łuczniczy” 1927, z. 4, s. 91–92; Łucznictwo rozwija się w Polsce coraz piękniej. Prezes Polskiego Zw. Łuczników o przyszłości sportu łucznego, „Strzelec” 1932, nr 33, s. 3; Rola łucznictwa jako sportu, „Przegląd Strzelecki i Łuczniczy” 1933, nr 1, s. 7.

¹⁰W swoim podręczniku łucznictwa Łotocki tłumaczy, że całokształt drewnianych części łuku nazywany jest drzewcem, jego część wewnętrzna, zwrócona do łucznika, to brzusiec, a środkowa, którą w czasie strzelania obejmuje on lewą ręką – majdan. Z kolei osada to część strzały, którą łucznik trzyma między palcami. W jej pobliżu przyklejone są trzy pióra, tworzące bełt. Promieniem nazywany jest pręt, z którego wykonano strzałę, a grotem – metalowe ostrze na jej końcu. Zob. Z. Łotocki, Łucznictwo, dz. cyt., s. 20–33.

¹¹Z. Łotocki, Łucznictwo, dz. cyt., s. 7. Zob. też: Sport łuczniczy i jego wartości, „Biuletyn Sportowy” 1936, nr 348, s. 4.

¹²Rozwój polskiego łucznictwa idzie naprzód szybkimi krokami, „Strzelec” 1932, nr 33, s. 6.

¹³Z. Łotocki, Oszczep i łuk, dz. cyt., s. 21.

¹⁴Mowa o łuku produkcji londyńskiej firmy F.H. Ayres.

¹⁵ Z. Łotocki, Oszczep i łuk, dz. cyt., s. 21.

¹⁶T amże, s. 22.

¹⁷Łucznicze Mistrzostwa Warszawy, „Stadjon” 1928, nr 39, s. 14; Łucznicy stolicy rozegrali swe mistrzostwa, „Kurjer Warszawski” 1928, nr 260, s. 7; Łucznicze Mistrzostwa Warszawy, „Strzelec” 1928, nr 37, s. 13.

¹⁸Rozwój polskiego łucznictwa, dz. cyt., s. 6.

¹⁹II Narodowe Zawody Łucznicze, „Strzelec” 1929, nr 47, s. 15.

²⁰Międzynarodowe zawody łuczne, „Kurier Warszawski” 1932, nr 226, s. 6.

²¹Nowe rekordy polskie w strzelaniu z łuku, „7 Dni” 1929, nr 2, s. 31; [Polski Związek Łuczników], „Stadjon” 1929, nr 3, s. 12.

²²Esteyot, Polki na czele łuczniczek świata, „Przegląd Sportowy” 1933, nr 64, s. 6.

²³T.M., Zawody łucznicze w Londynie, „Kurier Warszawski” 1933, nr 222, s. 24.

²⁴Tamże.

²⁵Niektóre źródła podają inny zapis nazwiska: Pańkow lub Pańków.

²⁶ J. Otałęga, Ich metą był Katyń, „Dziennik Polski” 2010, https://dziennikpolski24.pl/ich-meta-byl-katyn/ar/2743910 [dostęp: 16 stycznia 2023 r.].

²⁷Podporucznik rezerwy Zygmunt Marian Łotocki, https://katyn.ipn.gov.pl/kat/ludzie/ofiary/baza-wyszukiwarka/r980326,LOTOCKI.html [dostęp: 16 stycznia 2023 r.].

²⁸Hipotetyczna rekonstrukcja drogi Łotockiego do Kozielska, pobytu w tamtejszym obozie jenieckim i momentu śmierci w Katyniu przeprowadzona została na podstawie źródeł naukowych i publikacji historycznych poświęconych zbrodni katyńskiej: Katyń. Relacje, wspomnienia, publicystyka, wstęp i oprac. A.L. Szcześniak, Warszawa 1989, s. 16–27; A. Paul, Katyń. Stalinowska masakra i tryumf prawdy, tłum. i oprac. Z. Kunert, Warszawa 2006; A.K. Kunert, Katyń. Ocalona pamięć, Warszawa 2010; O. Zinczenko, Katyń. Śladami polskich oficerów, tłum. O. Hnatiuk, Olszanica 2015.

²⁹T . Felsztyn, Druga strona Kozielska [w:] Katyń. Relacje, wspomnienia, publicystyka, dz. cyt., s. 30.

³⁰Z. Łotocki, Maraton, dz. cyt.

³¹Tenże, Narciarze, dz. cyt.

³²Tamże.

³³Tamże.

³⁴Lista katyńska Akademickiego Związku Sportowego, „Akademicki Przegląd Sportowy” 2010, nr 3, s. 4–5; J. Otałęga, Ich metą był Katyń, dz. cyt.; J. Tucholski, Mord w Katyniu. Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk. Lista ofiar, Warszawa 1991, s. 160.