Antoni Łyko

Człowiek bez nerwów

Antoni Łyko urodził się 27 maja 1907 r. w podkrakowskich Rakowicach (obecnie część Krakowa). Choć wykształcił się na tokarza, szybko okazało się, że jego przeznaczeniem jest sport. Jako nastolatek zaczął grać w piłkę nożną w lokalnym klubie Rakowiczanka². Drobna sylwetka – nieco ponad 170 cm wzrostu i 68 kg wagi – dawała młodemu piłkarzowi sporą przewagę. W roli pomocnika, a czasem także napastnika, był szybki i zwinny. Nic dziwnego, że w końcu trafił do jednego z klubów ligi polskiej – Wisły Kraków.

Początki nie były łatwe. W pierwszych trzech sezonach (1930–1932) Łyko rozgrywał zaledwie po 2–3 mecze. Przełomowy okazał się rok 1933, z 17 spotkaniami i pierwszą bramką. Od następnego sezonu Łyko grał już regularnie i w każdym sezonie zaliczał po kilka trafień. Dzięki swojej skuteczności w egzekwowaniu rzutów karnych był znany jako „człowiek bez nerwów”³.

W sumie w 109 ligowych meczach zdobył 30 bramek. Najbardziej pamiętna padła jednak w meczu towarzyskim w maju 1936 r. Wisła Kraków, obchodząca jubileusz 30-lecia, zaprosiła do siebie pierwszoligową drużynę Chelsea Londyn. Na trybunach zasiadło 15 tys. kibiców. Warto wspomnieć, że zainteresowanie meczem było tak duże, iż część zdeterminowanych krakowian obejrzała go, stojąc na słupach ogrodzeniowych lub… na gałęziach drzew rosnących przy stadionie (na zdjęciu obok).

Choć wygrana Anglików wydawała się w zasadzie pewna, to gospodarze zwyciężyli po emocjonującym meczu. Gra jest od początku otwarta, bardzo żywa, prowadzona w szybkiem tempie – relacjonował jeden z dzienników. – Wisła coraz częściej przedziera się przez tyły Anglików, zwłaszcza lewą stroną, gdzie Łyko wprowadza zamieszanie i raz po raz groźnie centruje […]. 44-ta minuta przynosi rozstrzygnięcie. Sędzia dyktuje rzut karny za rękę obrońcy […]. Egzekutorem jest Łyko, który zdobywa zwycięski punkt dla Wisły wśród niebywałego entuzjazmu widzów. Wśród Anglików powstaje konsternacja. Publiczność żywo okazuje swoje zadowolenie i nie ucisza się w czasie przerwy⁴. Według innej relacji po golu do szatni strzelonym przez Łykę w powietrzu fruwały… laski i kapelusze – bo takie były atrybuty ówczesnych kibiców.

W październiku 1937 r. Łyko zadebiutował w kadrze narodowej w meczu z Łotwą. W reprezentacji rozegrał zaledwie dwa spotkania. W 1938 r. otrzymał powołanie na mistrzostwa świata, jednak ostatecznie nie znalazł się w piętnastce zawodników, którzy pojechali do Francji (był to debiut Biało-Czerwonych na mundialu). Jakby na osłodę w październiku rozegrał świetny mecz w Wiśle przeciwko ŁKS-owi – zaliczył dwa trafienia. Pod koniec roku doznał kontuzji barku. Na tyle poważnej, że konieczna była operacja⁵. W tamtym czasie dla piłkarza oznaczało to utratę sezonu. Kolejnego miało nie być… Rozgrywki zostały przerwane przez wybuch II wojny światowej.

Ostatni mecz

W okupowanym przez Niemców Krakowie nieformalnie działało sporo drużyn, które rozgrywały swoje zawody. Antoni Łyko razem z bratem Andrzejem należeli do Klubu Sportowego Wodociągi, stanowiącego swego rodzaju filię Wisły Kraków. Andrzej Łyko pracował w Krakowskich Wodociągach Miejskich, Antoni prawdopodobnie również⁶. Jak pisze Bohdan Piętka, historyk z Centrum Badań Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, Antoni należał do organizacji Związku Walki Zbrojnej działającej przy wodociągach. Wiosną 1941 r. objęła go fala aresztowań członków krakowskiego podziemia (zatrzymano m.in. pracowników ubezpieczalni, gazowni, elektrowni i właśnie wodociągów). Piłkarz trafił do więzienia na Montelupich, a stamtąd, 5 kwietnia, do KL Auschwitz. Został zarejestrowany pod numerem 11780 i zatrudniony w komandzie ślusarzy. Nie wiedział, że Niemcy osadzili go w Auschwitz w charakterze zakładnika – mógł zostać rozstrzelany w każdej chwili, w ramach odwetu Niemców za działalność podziemną Polaków⁷.

Po wojnie jeden z polskich więźniów KL Auschwitz, Czesław Sowul, wspominał, że zachęcał Łykę do gry w piłkę i „strzelenia ze dwóch goli” niemieckiej drużynie. Wiślak wywiązał się z obietnicy. Jak to możliwe, że mimo tragicznych warunków życia i nieuchronnego widma śmierci, które były codziennością Auschwitz, więźniowie nie rezygnowali z uprawiania sportu? Odpowiedzi na to pytanie udzielają autorzy artykułu Patologia sportu w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka: Sport w warunkach obozowych stanowił ważny czynnik integrujący więźniów, umacniał więź koleżeńską, przełamywał poczucie obcości oraz niwelował bariery językowe i narodowościowe. Spotkania sportowe, zwłaszcza międzynarodowe, zamieniały się nieraz w publiczne manifestacje uczuć patriotycznych. […] sport w obozie okazał się siłą ponadczasową i ponadnarodową, przekraczając bariery struktury obozowej tak, jak żadna inna forma aktywności. Przynajmniej dla nielicznej grupy więźniów sport stanowił nieraz podstawę przetrwania obozu. Czy można było marzyć o szlachetniejszej formie obrony przed zagładą?⁸.

Antoni Łyko nie rozegrał więcej meczów w Auschwitz. 3 lipca 1941 r. Niemcy urządzili makabryczne widowisko w żwirowni poza ogrodzeniem obozu – na śmierć zostało przeznaczonych ok. 70 lub 80 polskich więźniów. Prowadzono ich bosych, bez koszul, z rękami skrępowanymi drutem, wśród szpaleru esesmanów. Niektórzy oficerowie potraktowali mord jak spektakl: przyprowadzili na egzekucję żony, zabrali ze sobą instrumenty muzyczne, grali i śpiewali. Polacy przed rozstrzelaniem byli opluwani, popychani i bici⁹. Razem z Antonim Łyką rozstrzelany został jego kolega z Cracovii – Witold Zieliński.

Więzień Czesław Sowul, ten sam, który zachęcał Łykę do udziału w meczu przeciw Niemcom, był bezpośrednim świadkiem egzekucji. Nigdy nie zapomnę tego zwłaszcza momentu, gdy po oddaniu salwy przez pluton egzekucyjny któryś z oficerów SS z bliskiej odległości strzelił do dwukrotnie podnoszącego się jeszcze Łyki w głowę. Rozstrzelano wówczas 72 więźniów. Pamiętam to dokładnie. Kiedy załadowaliśmy rolwagę, nie można jej było ruszyć z miejsca, tak była przeładowana¹⁰ – wspominał były więzień, który razem z grupą sanitariuszy odpowiadał za przewiezienie ciał zamordowanych do krematorium.

Antoni Łyko nie ma swojego grobu. O bohaterze przypomina jedynie tabliczka umieszczona na nagrobku jego brata Andrzeja na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.