Lucjan Kulej

Na Górnym Śląsku walczą ze sobą dwie siły nie tylko polityczne, ale dwie siły dziejowe: siła ducha, prawa, prawdy, wolności i sprawiedliwości z jednej strony, siła przymusu, ucisku i gwałtu – z drugiej, Polska i Niemcy¹ – pisał w lutym 1921 r. Komitet Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzeczpospolitą Polską w Warszawie. Delegaci komitetu w różnych częściach kraju inicjowali i koordynowali ruch pomocy dla Polaków na Górnym Śląsku. W gronie działaczy znalazł się młody student prawa Uniwersytetu Warszawskiego rodem z Częstochowy – Lucjan Kulej. Jako przedstawiciel komitetu kursował wielokrotnie między stolicą a Śląskiem. Był już wtedy zapalonym sportowcem, ale nie mógł przypuszczać, że za kilka lat zorganizuje w Katowicach drużynę hokejową i przyczyni się do zbudowania pierwszego sztucznego lodowiska w kraju.

Zdjęcie: , Treść:
W POW i Wojsku Polskim

Z wodą i lodem Lucjan był za pan brat od małego. Urodził się 26 listopada 1896 r. w niewielkim Dankowie, wsi leżącej na lewym brzegu Liswarty w powiecie częstochowskim. Rzeka od wieków stanowiła naturalną granicę między Małopolską a Wielkopolską, a po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. jej fragment oddzielał Polskę od Niemiec. Dziś z Dankowa wyruszają spływy kajakowe i można być pewnym, że spodobałoby się to Lucjanowi Kulejowi. Po ukończeniu ośmioklasowego gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza w Częstochowie wyjechał na studia prawnicze do Warszawy i dał się poznać jako zapalony wioślarz². Już latem 1918 r. został wybrany do zarządu AZS³. Jak wielu kolegów z roku miał za sobą imponującą patriotyczną przeszłość i lata nauki przerywanej przez wojnę. Częstochowskie gimnazjum niejednokrotnie stawało się siedzibą szpitala (najpierw w czasie wojny polsko-bolszewickiej, potem – III Powstania Śląskiego), a jego absolwenci – żołnierzami.
Zdjęcie: , Treść:
W 1915 r. Lucjan przystąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), której zadaniem było szkolenie młodzieży do walki dywersyjnej na tyłach wojsk rosyjskich. 10 listopada 1918 r. to właśnie członkowie POW i przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej przejęli Częstochowę od Niemców⁴. Trzy dni wcześniej Kulej jako ochotnik zgłosił się do służby wojskowej. Dostał przydział do pułku strzelców konnych (w czerwcu 1919 r. przemianowanego na 9 Pułk Ułanów), formowanego w Dębicy, i jeszcze w listopadzie wyruszył na front polsko-ukraiński⁵. W grudniu Kulej został ciężko ranny i wzięty do niewoli. Wiosną 1919 r. udało mu się uciec⁶.
Zdjęcie: , Treść:
Mistrzowska osada „Komendanta”

Choć mogłoby się wydawać, że sport to ostatnia rzecz, o której myślano w Polsce latem 1920 r., w czerwcu w Bydgoszczy udało się zorganizować pierwsze zawody wioślarskie o mistrzostwo kraju. Ich celem było zamanifestowanie polskości w tej części Polski, a jednocześnie – wyłonienie najlepszych zawodników na igrzyska olimpijskie w Antwerpii⁷.

Lucjan Kulej wraz z kolegami z warszawskiego AZS-u został mistrzem Polski w dwóch konkurencjach: czwórce ze sternikiem i ósemce. Akademicy walczyli na wodzie, ale sercem byli z żołnierzami walczącymi na froncie w decydującej fazie wojny polsko-bolszewickiej. Z Bydgoszczy nadali depeszę do Józefa Piłsudskiego: Panie Naczelniku. Warszawska osada akademicka w biegu 8-wiosłówek na wszechpolskich zawodach w Bydgoszczy, która zdobyła Mistrzostwo Rzeczypospolitej na łodzi nazwanej na Twoją cześć „Komendantem”, ośmiela się złożyć tą drogą Tobie, Panie Naczelniku, wyrazy hołdu i bezgranicznego oddania⁸.

Wkrótce okazało się, że rozwój sytuacji wojennej uniemożliwia polskim sportowcom wyjazd na pierwsze igrzyska w historii niepodległej Polski. Wioślarze pospieszyli na front.
Zdjęcie: , Treść:
O polski Górny Śląsk. Delegat i kurier

99 Pułk Ułanów, w którym służył Kulej, walczył z bolszewikami na Wołyniu. Formacja z Dębicy zasłynęła w walkach pod Koziatynem, Brodami i Beresteczkiem oraz w największej bitwie kawaleryjskiej pod Komarowem⁹. Polacy przegonili bolszewików, dzięki czemu tysiące ochotników z armii mogło przejść do cywila. Podchorąży Lucjan Kulej został przeniesiony do rezerwy w grudniu 1920 r. Koniec wyniszczającej wojny polsko-sowieckiej nie oznaczał jednak finału walk o granice. Na Górnym Śląsku trwały intensywne przygotowania do plebiscytu. Kiedy Kulej wrócił z wojska, warszawski Komitet Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzeczpospolitą Polską działał niezwykle prężnie. Delegaci, tacy jak on, byli wysyłani z Warszawy na Śląsk do konkretnych zadań: oświatowych, dziennikarskich, agitacyjnych czy artystycznych. Lucjan jeździł także z misjami kurierskimi. Zapotrzebowanie było ogromne, bo warszawski komitet wydawał wiele publikacji oraz wysyłał na Śląsk książki, broszury, plakaty i dokumenty¹⁰.
Treść:
Propagandę prowadzono w szkołach, wśród uczniów i rodziców zamieszkujących tereny plebiscytowe. Na dachach tramwajów powiewały transparenty z napisami: „Pamiętajmy o Górnym Śląsku”. W całym kraju urządzano wiece, zebrania, odczyty. W przerwach widowisk teatralnych, w kinach i lokalach gastronomicznych wygłaszano krótkie przemowy. Na rogach ulic namawiano do zakupu broszur, z których dochód był przeznaczany na cele plebiscytowe¹¹.

Po plebiscycie komitet skupił się na dofinansowaniu zagranicznych wyjazdów działaczy propagujących włączenie Śląska do Polski, a także pomagał uchodźcom w czasie III Powstania Śląskiego¹². W październiku 1921 r., gdy Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku podjęła decyzję o korzystniejszym dla Polski podziale terenu, na Uniwersytecie Warszawskim zainaugurowano nowy rok akademicki. Lucjan Kulej wrócił na studia prawnicze i do AZS-u.
Zdjęcie: , Treść:
Pawiany, wiosła i hokej

W latach 20. wioślarze AZS-u należeli do krajowej czołówki, Kulej dwukrotnie zdobył tytuł mistrza Polski w czwórce ze sternikiem (1920, 1925) i czterokrotnie – w ósemce (1920, 1922, 1925, 1926)¹³. Kiedy w 1925 r. warszawska drużyna niespodziewanie zwyciężyła w międzynarodowych regatach akademickich we włoskiej Pawii, została żartobliwie nazwana Pawianami. Zawodnicy z Polski, na których nikt nie stawiał, pokonali wówczas potęgi akademickiego wioślarstwa: Anglię, Szwajcarię i Włochy¹⁴.

Zimą, gdy rzeki skuwał lód, wioślarze AZS-u porzucali wiosła na rzecz łyżew. Za pierwszy mecz hokejowy rozegrany na ziemiach polskich uznaje się spotkanie Polonia – AZS w 1917 r. Potem na kilka lat hokej porzucono, po czym ponownie zaczęli go uprawiać AZS-iacy. Dzięki temu Kulej wraz z kolegami do dziś są uznawani za pionierów tej dyscypliny w Polsce. Stworzyli zasady obowiązujące podczas meczów, opracowali metody treningowe. Byli organizatorami kursów i szkoleń instruktorskich na uczelni. Jako pierwsi nawiązywali międzynarodowe kontakty.

Swoimi działaniami znacząco przyczynili się do rozwoju hokeja. Oficjalnie sekcja hokejowa powstała w 1922 r. – 12 lutego drużyna z Kulejem w składzie rozegrała debiutancki mecz z Polonią, którą pokonała 3 : 0. Spotkanie w Dolinie Szwajcarskiej w Warszawie nie było porywającym widowiskiem: zawodnicy grali niepewnie, brakowało im umiejętności technicznych, z kolei arbiter zachowywał się tak, jakby sędziował mecz piłki nożnej. Jak złośliwie podsumowywał „Przegląd Sportowy”, spotkanie miało tylko jeden plus, „za to bardzo poważny: że mecz w ogóle się odbył”¹⁵. Pół żartem, pół serio prasa oceniała, że na 30 mln ludzi mieszkających w Polsce w hokeja gra zaledwie… 14 osób!

Do zmiany stanu rzeczy już wkrótce walnie przyczynili się Kulej i inni zawodnicy AZS-u (wśród nich rodzony brat Lucjana), popularyzujący kanadyjski sport wśród rodaków. W ślad za Warszawą poszły inne miasta – drużyny hokejowe powstały również we Lwowie, w Toruniu, Poznaniu, Wilnie i Krakowie. Warto jednak dodać, że Polski Związek Hokeja na Lodzie powstał w 1924 r. wyłącznie z inicjatywy czterech warszawskich klubów: AZS, Polonii, Warszawskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego i Warszawianki.
Zdjęcie:
Zdjęcie: , Treść:
Mistrz Polski i akademicki mistrz świata

W barwach AZS-u Kulej pięć razy zdobył tytuł hokejowego mistrza Polski (1927–1931), przyczynił się też do międzynarodowych sukcesów drużyny. Udzielał się (jako członek stały) w Komitecie Wykonawczym Międzynarodowego Akademickiego Komisariatu Sportowego. W 1928 r. AZS Warszawa z Kulejem w składzie został akademickim mistrzem świata! Zawody we włoskim Cortina d’Ampezzo zapisały się w historii polskiego hokeja nie tylko ze względu na odniesiony sukces, ale także z powodu zabawnego zdarzenia z udziałem Kuleja.

Kiedy naprzeciw siebie stanęły reprezentacje Polski i Niemiec, zawodnicy ze zdumieniem skonstatowali, że będą grać w bardzo podobnych strojach – a nie mogli się przebrać, bo dopiero za kilka dziesięcioleci normą stało się wyposażanie sportowców w kilka kompletów odzieży (domowy, wyjazdowy, treningowy…). Obawy okazały się słuszne: już na początku meczu Kulej zaatakował przy bandzie zawodnika, którego niesłusznie wziął za rywala. Okazało się, że nie był to Niemiec, lecz Polak – Tadeusz Adamowski, jeden z naszych najbardziej zasłużonych hokeistów… Kuleja otrzeźwiło dopiero głośne wołanie protestujących kolegów. Później Polacy grali już bardzo spokojnie i mecz zakończyli wynikiem 6 : 0¹⁶. Kulej wykazał się sportowymi umiejętnościami, „był w obronie bardzo pewny” i „miał kilka naprawdę ładnych pociągnięć”¹⁷.
Zdjęcie: , Treść:
Akademicy wzięli udział w bankiecie na zakończenie mistrzostw, ale musieli opuścić imprezę szybciej, niżby sobie życzyli – prosto z uniwersjady jechali bowiem na igrzyska olimpijskie do St. Moritz. Kulej zmagał się z przeziębieniem, ale nie przeszkodziło mu to wystąpić na najważniejszej imprezie¹⁸. Niestety Polacy nie sprawili niespodzianki i po dwóch meczach – remisie ze Szwecją 2 : 2 oraz przegranej z Czechosłowacją 2 : 3 – zajęli trzecie miejsce w swojej grupie. Choć reprezentacja Polski odpadła z turnieju, została dostrzeżona: Uzyskanie (…) doskonałego wyniku remisowego z tak silnym przeciwnikiem jak Szwecja wyrobiło naszym reprezentantom pierwszorzędną opinię w całym świecie sportowym¹⁹.

W kolejnych latach polscy hokeiści potwierdzili, że są w europejskiej czołówce: z mistrzostw Europy przywieźli dwa tytuły wicemistrza (1929, 1931)²⁰. Kulej grał w reprezentacji do 1931 r. Wystąpił w 29 spotkaniach i zdobył dwie bramki.
Zdjęcie:
Zdjęcie: , Treść:
Katowice. Pan prokurator buduje lodowisko

W sporcie wyspecjalizował się jako obrońca – przez wiele lat grał na tej pozycji w AZS-ie i reprezentacji Polski. Z kolei jako prawnik wybrał zawód prokuratora. W roku 1924 ukończył studia, a w 1927 – aplikację sądową. Po zdanym egzaminie sędziowskim został mianowany podprokuratorem Sądu Okręgowego w Warszawie i w Sosnowcu. Rok później przeniósł się do Katowic, gdzie pracował jako podprokurator, a następnie wiceprokurator tamtejszego Sądu Okręgowego²¹.

W 1931 r. 35-letni już Kulej nadal był aktywnym zawodnikiem, ale równolegle realizował się jako działacz sportowy. W szczególny sposób poświęcił się rozwojowi ukochanej dyscypliny na Śląsku. W roku 1929 zaczął organizować regionalną drużynę hokejową²². Był współtwórcą Śląskiego Związku Hokeja na Lodzie, członkiem prezydium i kapitanem sportowym. Doskonale zdawał sobie sprawę, że aby drużyna dobrze grała, musi mieć odpowiednie warunki do trenowania. Jednym z najważniejszych zadań stała się zatem budowa profesjonalnego lodowiska, odpornego na kaprysy pogody. W tym celu powstało Śląskie Towarzystwo Łyżwiarskie. Dysponowało ono własnym, atrakcyjnym gruntem, miało gotowe plany i kosztorys, uzyskało pozwolenie na budowę. A co najważniejsze – cieszyło się przychylnością władz i poparciem społeczeństwa. Stąd apel jednej z gazet o zakup udziałów, które nie tylko miały przyczynić się do stworzenia „wielkiego ośrodka siły i zdrowia Narodu”, ale przede wszystkim były intratną inwestycją na przyszłość. Wśród koordynatorów przedsięwzięcia znalazł się prokurator Kulej, którego służbowy adres widniał w apelach o wsparcie budowy lodowiska²³.
Zdjęcie: , Treść:
Stworzenie obiektu stanowiło warunek przyznania Polsce (a konkretniej: Krynicy) organizacji mistrzostw świata w 1931 r. Sztuczne lodowisko potrzebne było na wypadek, gdyby warunki pogodowe przeszkodziły w rozegraniu turnieju na obiekcie tradycyjnym. Budowa przebiegała w imponującym tempie. Pierwszy w Polsce i 12. na świecie sztuczny tor łyżwiarski powstał w ciągu zaledwie czterech miesięcy! Koszt całej inwestycji wyniósł 1,5 mln zł, pomimo kryzysu gospodarczego udało się zrealizować wszystkie założenia. Torkat – bo tak nazwano lodowisko – składał się z budynku klubowego z zapleczem technicznym, nowoczesnej lodowej tafli i trybun, które mogły pomieścić 6,5 tys. kibiców. Co ciekawe, konstrukcja obiektu była drewniana (z uwagi na grunt podatny na odkształcenia), ale dzięki zastosowanym zabiegom architektonicznym budowlę postrzegano jako nowoczesną²⁴.

Otwarcie lodowiska przy ul. Bankowej odbyło się 7 grudnia 1930 r. Na uroczystości pojawili się przedstawiciele władz i towarzystw sportowych związanych z łyżwiarstwem i hokejem, znani sportowcy, politycy, miłośnicy sportów zimowych. Na Torkacie zaprezentowały się gwiazdy jazdy figurowej na lodzie z całej Europy. W kolejnych latach organizowano tu najważniejsze mecze, mistrzostwa hokejowe, zawody w łyżwiarstwie figurowym. Torkat sprawił, że łyżwiarstwo stało się ogromnie popularne. Lodowisko było zajęte non stop, od rana do późnego wieczora. Po zmroku taflę oświetlały 23 lampy. Latem obiekt zamieniano w basen²⁵.
Zdjęcie:
Zdjęcie: , Treść:
Krynica stolicą hokeja

Pierwszy tydzień lutego 1931 roku otworzy niewątpliwie nową kartę w historji sportu polskiego – zapowiadał „Przegląd Sportowy”²⁶. Mistrzostwa świata w Krynicy wzbudzały wielkie emocje i entuzjazm w całym społeczeństwie. Zjechali tu najlepsi hokeiści, a prasa chwaliła organizatorów za świetne przygotowanie zawodów. Wrażenie robił także sam obiekt, w którym rozgrywano mecze: pierwsze w kraju lodowisko z częściowo zadaszonymi i ogrzewanymi trybunami. Zawodnicy mieli do dyspozycji nie tylko lodowisko główne, ale też lodowisko treningowe, bufety, pocztę, kabiny do przebierania się opatrzone tabliczką z nazwiskiem. Drogę od poczty do lodowiska zdobiły lodowe rzeźby podświetlone od wewnątrz²⁷.

Pod względem sportowym impreza również była ucztą dla wszystkich gości. Mistrzem świata została, zgodnie z oczekiwaniami, drużyna Kanady, a mistrzem Europy – Austria. Polska zajęła odpowiednio czwarte i drugie miejsce. Doskonale zaprezentował się Lucjan Kulej, który po brawurowym rajdzie przez całe pole gry miał szansę zdobyć honorową bramkę w meczu z Kanadyjczykami, co jednak uniemożliwił znakomity bramkarz²⁸. Porażka z Kanadą 0 : 3 po całkiem że wcześniej Polacy pokonali groźnych Szwedów 2 : 0.

Zagraniczni goście odjeżdżali oczarowani miastem. Kiedy wysiedliśmy w Krynicy, myśleliśmy, że jesteśmy krasnoludkami mieszkającymi w cudownym bajkowym miasteczku. Wszystko było barwne, wszystko lśniło, a wszyscy ludzie byli tacy mili i uprzejmi, że trudno będzie kiedykolwiek spotkać im podobnych – wspominał Vico Rigassi, dziennikarz zuryskiego „Sportu”²⁹. Mistrzostwa w Krynicy-Zdroju do dziś są uważane za jedne z najlepszych w historii hokeja na lodzie.
Zdjęcie:
Zdjęcie: , Treść:
Pożegnanie z AZS-em

Dla Kuleja była to ostatnia tak duża impreza. W marcu 1931 r. zwycięskim meczem o mistrzostwo Polski (z Legią) z lodowiskiem powoli żegnali się również Tadeusz Adamowski (pseudonim Ralf) i Aleksander Tupalski. Starzy, wypróbowani przyjaciele. Adamowski jest dopiero rozmowny, gdy widzi Tupalskiego – wtedy zaczyna mówić z zawrotną szybkością, 10 słów na minutę; Kulej przestaje myśleć o więzieniu i stryczku […]. Nic tak nie hartuje, nie zacieśnia przyjaźni, jak sport zespołowy, jak wspólna drużyna. Do końca życia starczy im wspomnień, dawnych emocyj³⁰ – pisano w prasie. Pionierzy polskiego hokeja schodzili z lodu niepokonani.

Jako zawodnik Kulej zawiesił już łyżwy na kołku, ale wciąż wracał na lodowiska w całej Polsce jako sędzia i trener, dzięki czemu po raz kolejny wyjechał na igrzyska – wspólnie z Tupalskim. Niestety w Garmisch-Partenkirchen Polacy przegrali z Kanadą i Austrią, na osłodę pokonali jedynie Łotwę.

Od 1937 r. Kulej pełnił funkcję prokuratora okręgowego w Łomży. Wybuch wojny oznaczał dla niego koniec dotychczasowego życia – i sportowego, i zawodowego. Przyjaciele z AZS-u stawili się do wojska. Tadeusz Adamowski walczył jako dowódca plutonu w 2 szwadronie 21 Pułku Ułanów Nadwiślańskich i po zakończeniu wojny obronnej trafił do oflagu, Aleksander Tupalski przedostał się ze Lwowa do Francji i Anglii, gdzie był inspektorem polskiego lotnictwa. Aleksander Kowalski został zamordowany w Katyniu³¹.
Treść:
W podziemiu – Ostoja

Kulej zaangażował się w działalność Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat”. Wszedł do zarządu organizacji, która miała objąć szczególną opieką więźniów politycznych³². Skala zbrodni dokonywanych przez Niemców była szokująca, a możliwości ochrony więzionych Polaków – bardzo niewielkie.

Wybuch II wojny światowej odsunął Kuleja od sportu. Prokurator skupił się na pracy zawodowej i służbie. W latach niemieckiej okupacji był prokuratorem podziemnego Sądu Okręgowego w Warszawie. Jednocześnie należał do AK i działał w ruchu konspiracyjnym. W Powstaniu Warszawskim walczył w batalionie Bełt pod pseudonimem Ostoja. Pod koniec walk został ranny. Zdołał uciec ze stolicy razem z żoną i do końca wojny ukrywał się w okolicach Warszawy pod fałszywym nazwiskiem Wiśniewski. Zatrudnił się jako ogrodnik. Po wojnie wrócił na Śląsk. W czerwcu 1945 r. otworzył kancelarię adwokacką i pracował w zawodzie aż do emerytury³³. Zmarł 13 lipca 1971 r. w Katowicach.
Zdjęcie:

Treść:

Przypisy:

¹Górny Śląsk będzie w Polsce, „Dla Górnego Śląska. Tygodnik Komitetu Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzeczpospolitą Polską” 1921, nr 1, s. 1–2, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/274753/edition/260003/content [dostęp: 21 czerwca 2021 r.].
²Lucjan Kulej (1896–1971), https://olimpijski.pl/olimpijczycy/lucjan-kulej/ [dostęp: 23 czerwca 2021 r.].
³ Informacje udostępnione przez dr. Roberta Gawkowskiego.
⁴ Andrzej Kuśnierczyk, Polska Organizacja Wojskowa (POW), https://encyklopedia.czestochowa.pl/hasla/polska-organizacja-wojskowa-pow [dostęp: 23 czerwca 2021 r.].
⁵Jan Tatara, Zarys historji wojennej 9-go pułku ułanów, Warszawa 1929, s. 3–5.
⁶ Kulej Lucjan [w:] Ludzie katowickiej kultury fizycznej i turystyki, https://www.mhk.katowice.pl/index.php/muzeum-on-line/encyklopedia/ leksykon-ludzi/394-k-ludzi [dostęp: 23 czerwca 2021 r.].
⁷ Dzisiejsze zawody „o mistrzostwo Polski w wioślarstwie”, „Rzeczpospolita”, 28 czerwca 1920 r., s. 6.
⁸ Zjazd wioślarzy w Bydgoszczy, „Robotnik”, 30 czerwca 1920 r., s. 3.
⁹ Jan Tatara, Zarys historji wojennej 9-go pułku ułanów, s. 3–30.
¹⁰ Ewa Wyglenda, Wiesław Lesiuk, Komitet Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzecząpospolitą Polską w Warszawie [w:] Franciszek Hawranek (red.), Encyklopedia powstań śląskich, Opole 1982, s. 229–231.
¹¹ Górny Śląsk będzie w Polsce, s. 4.
¹² Ewa Wyglenda, Wiesław Lesiuk, Komitet Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzecząpospolitą Polską w Warszawie, s. 229–231.
¹³Kulej Lucjan Piotr, ps. Ostoja (1896–1971) [w:] Bogdan Tuszyński, Henryk Kurzyński, Leksykon olimpijczyków polskich. Od Chamonix i Paryża do Soczi, Warszawa 2014, s. 133.
¹⁴ Piotr Jóźwiak, Adwokaci na igrzyskach olimpijskich w stulecie ruchu olimpijskiego w Polsce, https://palestra.pl/pl/czasopismo/wydanie/4-2019/artykul/adwokaci-na-igrzyskach-olimpijskich-w-stulecie-ruchu-olimpijskiego-w-polsce [dostęp: 23 czerwca 2021 r.].
¹⁵ Hockey na lodzie, „Przegląd Sportowy” 1922, nr 8, s. 11, http://buwcd.buw.uw.edu.pl/e_zbiory/ckcp/p_sportowy/1922/numer008/imagepages/image11.htm [dostęp: 21 czerwca 2021 r.].
¹⁶ Aleksander Tupalski, Olimpjada. Uroczyste otwarcie igrzysk. Sensacja hokejowa. Pierwszy triumf narciarzy norweskich, „Przegląd Sportowy” 1928, nr 7, s. 1.
¹⁷ Tenże, Jak A.Z.S. zdobył akademickie mistrzostwo świata w hokeju, „Przegląd Sportowy” 1928, nr 6, s. 2.
¹⁸ Tenże, Hokeiści polscy w Szwajcarii, „Przegląd Sportowy” 1928, nr 7, s. 2.
¹⁹ Adam Obrubański, Sport [w:] Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, Kraków–Warszawa 1928, s. 863–864.
²⁰ Kulej Lucjan Piotr, ps. Ostoja (1896–1971), s. 133.
²¹ Piotr Jóźwiak, Adwokaci na igrzyskach olimpijskich w stulecie ruchu olimpijskiego w Polsce.
²² Gry sportowe, „Stadjon” 1929, nr 41, s. 11.
²³ O sztuczny tor łyżwiarski w Katowicach, „Sport” 1930, nr 10, s. 6, https://polona.pl/item/sport-r-1-nr-10-7-kwietnia-1930,MTIyNjYyNDQ2/5/#info:metadata [dostęp: 23 czerwca 2021 r.].
²⁴ Agnieszka Niewdana, Torkat – zapomniane miejsce, https://gazeta.us.edu.pl/node/426163 [dostęp: 23 czerwca 2021 r.].
²⁵ Monika Krężel, Torkat bohaterem wystawy. Kto pamięta pierwsze sztuczne lodowisko w Polsce, https://dziennikzachodni.pl/torkat-bohaterem-wystawy-kto-pamieta-pierwsze-sztuczne-lodowisko-w-katowicach-zdjecia/ar/c1-14588279 [dostęp: 24 czerwca 2021 r.].
²⁶Lech Ufel, Sensacja sezonu, https://www.przegladsportowy.pl/hokej/ms-w-hokeju-na-lodzie-w-1931-odbyly-sie-w-polsce-w-krynicy/c231hj7 [dostęp: 23 czerwca 2021 r.].
²⁷ Historia na jednej fotografii – odc. 14, https://www.muzeumsportu.waw.pl/zobacz/artykuly/915-historia-na-jednej-fotografii-odc-14 [dostęp: 23 czerwca 2021 r.].
²⁸ Olbrzymi triumf Polski, „Czas” 1931, nr 29, s. 4.
²⁹ L. Ufel, Sensacja sezonu.
³⁰ Sezon hokejowy skończony, „Słowo” 1931, nr 63, s. 3.
³¹ Bogdan Tuszyński, Henryk Kurzyński, Leksykon olimpijczyków polskich. Od Chamonix i Paryża do Soczi, s. 108, 131–132, 158.
³² Karol Pędowski, „Patronat” – historia i program działania w przyszłości, „Palestra” 1982, nr 6–7, s. 63.
³³ Piotr Jóźwiak, Adwokaci na igrzyskach olimpijskich w stulecie ruchu olimpijskiego w Polsce.